Η οριοθέτηση της σχέσης Κράτους- Κοινωνίας, όπως την περιέγραφε ο Γερμανός Πολιτειολόγος G. Jellinek τον προηγούμενο αιώνα προσδιορίζοντας την μετάβαση από την μοναρχία στην ολιγαρχία και στη συνέχεια στην Κοινοβουλευτική Δημοκρατία, η δυναμική ιστορικά σχέση Πολιτείας- Πολίτη που οριοθέτησε το περιεχόμενο των ανθρωπίνων δικαιωμάτων μέχρι σήμερα και φυσικά η σχέση Κράτους - Αγοράς που επηρεάζει την πραγματική οικονομική ανάπτυξη είναι το βασικό πεδίο πάνω στο οποίο εξελίχθηκαν διαχρονικά οι κεντρικές ιδεολογικές, οικονομοπολιτικές και κοινωνικές αντιπαραθέσεις.
Κρατιστές και φιλελεύθεροι, νεοφιλελεύθεροι και κοινωνιστές, χριστιανοδημοκράτες και σοσιαλοδημοκράτες, κομμουνιστές, σοσιαλιστές και συντηρητικοί, όλοι τοποθετούνταν για πολλές δεκαετίες πάνω στο ερώτημα «πόσο και τι κράτος χρειάζεται;». Κράτος-ιδιοκτήτης που υποστήριξαν οι μαρξιστές; Κράτος - επιχειρηματίας που επιδίωξαν οι σοσιαλδημοκράτες; Κράτος - ρυθμιστής που πιστεύουν οι κοινωνικά φιλελεύθεροι; Λιγότερο κράτος και αυτορρύθμιση της αγοράς που υποστηρίζουν οι νεοφιλελεύθεροι;
Αυτή η αντιπαράθεση μετεξέλιξε ιστορικά το ρόλο του κράτους, θεμελίωσε σταδιακά το Κράτος Δικαίου και εδραίωσε ως κοινώς αποδεκτό όρο στις Ευρωπαϊκές Συνθήκες την «Κοινωνική Οικονομία της Αγοράς».
Στις δεκαετίες του 1960 και 1970 επικράτησε ο όρος «εθνικοποίηση», διότι ταυτίζονταν με την προσπάθεια των κυβερνήσεων να απογαλακτιστούν από την αποικιοκρατία ή γενικότερα την ξένη εξάρτηση και να θέσουν υπό δημόσιο- εθνικό έλεγχο τα ιδιωτικά μονοπώλια, ελληνικά ή ξένα, κοινωνικών αγαθών. Αντιπροσωπευτικά παραδείγματα από την ελληνική ιστορία είναι το ξήλωμα των γραμμών του Τράμ της Αθήνας που ανέδειξε τον Κωνσταντίνο Καραμανλή και συμβόλιζε τον απογαλακτισμό από τις εταιρείες αγγλογαλλικών συμφερόντων ή η εθνικοποίηση της Ολυμπιακής του Αριστοτέλη Ωνάση προκειμένου να αποκτήσει η χώρα εθνικό αερομεταφορέα.
Ιδεολογικά φορτισμένοι είναι οι όροι που καθιερώνονται στη συνέχεια στη δεκαετία του 1980 κατά τη περίοδο κυριαρχίας των σοσιαλιστών του ΠΑΣΟΚ και του Ανδρέα Παπανδρέου, κρατικοποιήσεις και κοινωνικοποιήσεις. Κρατικοποιήσεις συντελούνται όχι μόνο σε εταιρείες που διαχειρίζονται δημόσια αγαθά, όπως το νερό, το ρεύμα, οι συγκοινωνίες κλπ αλλά ακόμα και σε προβληματικές ιδιωτικές επιχειρήσεις. Σημαντική στρέβλωση αυτής της εξέλιξης είναι η επικράτηση ενός κομματικού κατεστημένου που εξέθρεψε μια νέα νομεκλατούρα στελεχών αναθέτοντας τους διαχειριστικούς ρόλους, στους οποίους όπως αποδείχθηκε δεν μπορούσαν να ανταποκριθούν με επιτυχία, οδηγώντας σε πτώχευση τις κρατικοποιημένες επιχειρήσεις.
Αντίστοιχη κατάληξη είχε και η εφαρμογή της κοινωνικοποίησης, κύριο χαρακτηριστικό της οποίας ήταν η συμμετοχή των εργαζομένων στην διοίκηση της επιχείρησης. Αυτό γέννησε ένα παρεμβατικό, αλλά κομματικά ελεγχόμενο συνδικαλισμό που ενίσχυσε τις συντεχνίες και αντί να προστατεύει στις πράξη τα δικαιώματα των εργαζομένων συχνά τους χρησιμοποίησε ευνοώντας ίδια συμφέροντα των συνδικαλιστών ή των κομμάτων τους ακόμα και σε βάρος της ανάπτυξης του τόπου ή του ευρύτερου συμφέροντος των εργαζομένων ή της κοινωνίας στο σύνολο της.
Η δεκαετία του 1990 χαρακτηρίζεται από τη στροφή προς τις δυνάμεις της αγοράς με κυρίαρχη πολιτική τις μετοχοποιήσεις ή τις ιδιωτικοποιήσεις. Εμπνευστές διεθνώς αυτής της πολιτικής είναι ο πρόεδρος Ρόναλντ Ρέηγκαν στις ΗΠΑ και η Μάργκαρετ Θάτσερ στη Μεγάλη Βρεττανία. Στην Ελλάδα την εφαρμόζει πρώτος ο Κωνσταντίνος Μητσοτάκης με χαρακτηριστικά παραδείγματα την κινητή τηλεφωνία, την απελευθέρωση των Μέσων Μαζικής Ενημέρωσης και την απόπειρα ιδιωτικοποίησης των μέσων μαζικής μεταφοράς. Αυτή η πολιτική συνεχίζεται επί Σημίτη με τις μετοχοποιήσεις τραπεζών και κορυφώνεται και ολοκληρώνεται την πρώτη δεκαετία του 2000 με την Κυβέρνηση Κώστα Καραμανλή που προχωρά στην υποδειγματική ιδιωτικοποίηση του ΟΤΕ, του Λιμένος Πειραιώς στην COSCO, της Ολυμπιακής Αεροπορίας, την εξαγορά της τουρκικής FINANCE BANK από την εθνική που αργότερα επί ΣΥΡΙΖΑ έσωσε τη ρευστότητα της Ελληνικής Τράπεζας.
Το κύριο χαρακτηριστικό αυτών των ιδιωτικοποιήσεων ήταν ότι ικανοποίησαν το συμφέρον του δημοσίου. Κατοχύρωσαν τα δικαιώματα των εργαζομένων. Ήταν ελκυστικές για τους επενδυτές και προς όφελος των καταναλωτών.
Το τελευταίο στάδιο μετεξέλιξης του ρόλου του κράτους και της σχέσης κράτους - αγοράς διαμορφώνεται επίσης την περίοδο διακυβέρνησης Κώστα Καραμανλή και είναι τα προγράμματα Σύμπραξης Δημόσιου Ιδιωτικού Τομέα. Αυτά έχουν το πλεονέκτημα ότι αξιοποιούν την περιουσία του κράτους και παράλληλα την ευελιξία του ιδιωτικού τομέα επιτυγχάνοντας το καλύτερο δυνατό αποτέλεσμα για τους πολίτες, την εθνική οικονομία αλλά και την αγορά. Τα προγράμματα αυτά επανακαθορίζουν ουσιαστικά τη σχέση κράτους - αγοράς από αντιπαραθετική στο παρελθόν σε συνεργατική και συμπληρωματική σήμερα.
Το κράτος χωρίς να χάνει το ρυθμιστικό και εποπτικό του ρόλο, αξιοποιεί προς όφελος της κοινωνίας τα συγκριτικά πλεονεκτήματα του ιδιωτικού τομέα περιφρουρώντας όμως την κυριότητα του, την κοινωνική διάσταση της πολιτικής του και την ισότητα των ευκαιριών. Αυτή η εν τοις πράγμασι εξέλιξη μετατοπίζει πλέον το πεδίο της αντιπαράθεσης από τα παραδοσιακά χαρακώματα του κρατισμού και του αντικρατισμού. Θεραπεύει τις δυσλειτουργίες του δημόσιου τομέα όπως η γραφειοκρατία, η δυσκινησία, η διαφθορά και ξεπερνά τα προβλήματα του ιδιωτικού όπως η αθέμιτη κερδοσκοπία, η διαπλοκή, η επιδίωξη δημιουργίας ολιγοπωλίων και μονοπωλίων.
Η νέα παγκοσμιοποιημένη πραγματικότητα ιεραρχεί εκ νέου τον πλούτο. Στη διεθνή λίστα FORBES δεν προηγούνται πλέον οι φεουδάρχες που κατέχουν τη γη, ούτε οι βιομήχανοι που ελέγχουν την παραγωγή, ούτε πλέον οι Σεΐχιδες που ελέγχουν την ενέργεια. Την πρώτη θέση εδώ και χρόνια έχουν καταλάβει οι κάτοχοι της γνώσης και κυρίως οι διαχειριστές της πληροφορίας που με την χρήση των ψηφιακών τεχνολογιών καθορίζουν τις εξελίξεις συχνά ανεξέλεγκτα αποκτώντας μεγαλύτερη επιρροή ακόμα και από τα ίδια τα κράτη.
Αρκετοί ιδιοκτήτες ψηφιακών εργαλείων που χειρίζονται προσωπικά δεδομένα εκατομμυρίων ανθρώπων από όλο τον κόσμο αποκτούν απίστευτη ισχύ που συχνά ξεπερνά την ισχύ και ενός κράτους. Επειδή δε η τεχνολογία και η επιστήμη τρέχει με απίστευτη ταχύτητα, ξεπερνά επικίνδυνα την ηθική των ανθρωπιστικών επιστημών με αποτέλεσμα ακόμα και οι εθνικοί νομοθέτες να μην μπορούν να παρακολουθήσουν τις σύγχρονες απειλές, να προβλέψουν τους νέους κινδύνους και να θεσπίσουν καινούριους αποτελεσματικούς κανόνες. «Οι τεχνοολιγάρχες» όπως τους αποκαλούν οι διεθνείς αναλυτές και μελλοντολόγοι φρενάρουν προς το παρόν μόνο από τις προσωπικές αναστολές που δημιουργεί στον καθένα η προσωπική ηθική και η παιδεία του. Είναι όμως αυτό αρκετό για να εγγυηθεί την ασφάλεια των πολιτών, των τοπικών κοινωνιών και της ίδιας της ανθρωπότητας. Όχι είναι η απάντηση. Η αντιμετώπιση διεθνών προβλημάτων απαιτεί διεθνείς λύσεις και διεθνείς λύσεις μπορούν να επιτευχθούν μόνο μέσα από τη διεθνή συνεργασία, διακρατικά ή σε επίπεδο διεθνών οργανισμών.
Ενώπιον αυτών των εξελίξεων η Ελληνική Αριστερά φαίνεται πλήρως παρωχημένη, όταν επιμένει σε μια ήδη νεκρή αντιπαράθεση μεταξύ κράτους και αγοράς, μεταξύ δημόσιου και ιδιωτικού τομέα. Δεν έχει πια σημασία αν μια υπηρεσία θα παρέχεται από το δημόσιο ή τον ιδιωτικό τομέα. Σημασία έχει πρώτον να παρέχεται ποιοτικά και ανταγωνιστικά. Δεύτερον και σημαντικότερο να έχουν ίση πρόσβαση όλοι σε αυτήν ανεξάρτητα από όνομα, καταγωγή,κατοικία, οικονομική κατάσταση, κοινωνική θέση κλπ. Τρίτον ο όποιος κανόνας να μπορεί να προστατέψει τον άνθρωπο και τον πολίτη ακόμα και από υπερτοπικές απειλές που ξεπερνούν το πεδίο προστασίας ενός κράτους.
Η παρωχημένη επιμονή σε μια ιδεοληψία που την ξεπέρασε η ίδια η πραγματικότητα, δηλώνει αδυναμία να αντιληφθούν κάποιοι ότι ο κόσμος αλλάζει και δεν θα επιβιώσουμε αν δεν προετοιμαστούμε να αντιμετωπίσουμε πρακτικά και ηθικά τις νέες δυσκολίες και τα σύγχρονα διλήμματα.
του Δρ. Ευριπίδη Στ. Στυλιανίδη
Βουλευτή Ροδόπης Νέας Δημοκρατίας- πρώην Υπουργού
Αναπληρωτή Καθηγητή Νομικής Ευρωπαϊκού Πανεπιστημίου Κύπρου
