Ποιες προκλήσεις αντιμετώπισαν οι συντηρητές της Εφορείας Αρχαιοτήτων (ΕΦΑ) Πειραιώς και Νήσων που ανέλαβαν το απαιτητικό έργο της διατήρησης των «Δεσμωτών του Φαλήρου», που χρονολογούνται τον 7ο αι. π.Χ.;
Σε τι κατάσταση βρίσκεται σήμερα το σκελετικό υλικό των 79 βιαιοθανάτων, που ανακαλύφθηκαν το 2016 σε ομαδική ταφή, διαρθρωμένη σε τρία ορύγματα, στο πλαίσιο της ανασκαφής της Εφορείας στο εκτεταμένο νεκροταφείο στο Δέλτα Φαλήρου (8ος - 4ος αι. π.Χ.), με αφορμή τις εργασίες ανέγερσης των εγκαταστάσεων του ΚΠΙΣΝ; Τι γνωρίζουμε για την ανάδειξή τους στο σημείο εύρεσής τους;
Η συντήρηση των Δεσμωτών του Φαλήρου
«Η συντήρηση και διατήρηση του σκελετικού υλικού των ‘Δεσμωτών’ αποτέλεσε και αποτελεί μια άοκνη προσπάθεια του Τμήματος Συντήρησης της ΕΦΑ Πειραιώς και Νήσων. Οι συντηρητές της Εφορείας προσπάθησαν με όλες τις γνώσεις και τις δυνάμεις τους να φέρουν σε πέρας το δύσκολο αυτό έργο, ώστε στη συνέχεια να εκτεθεί στον τόπο εύρεσής του και να αποδοθεί στο κοινό με τον τρόπο που οι άνθρωποι αυτοί ετάφησαν, δηλώνοντας τις τύχες τους ως την ύστατη στιγμή της ζωής τους.
Ποιοι ήταν άραγε οι ‘Δεσμώτες’, πολιτικοί κρατούμενοι ή κακοποιοί; Όποια απάντηση και να είναι η σωστή δεν παύει να μας κεντρίζει τη φαντασία μας, η οποία πολύ σύντομα θα ΜΑΣ δοθεί». Η παραπάνω δήλωση που έκανε στο ΑΠΕ-ΜΠΕ η προϊσταμένη της ΕΦΑ Πειραιώς και Νήσων, Αγγελική Γ. Σίμωσι, μας εισάγει με τον καλύτερο τρόπο στο ζήτημα της συντήρησης του μοναδικού αυτού ευρήματος, που θα παρουσιάσει εκτενώς η Αικατερίνη (Τατιάνα) Παναγοπούλου, προϊσταμένη του Τμήματος Συντήρησης Αρχαιοτήτων και Έργων Τέχνης της Εφορείας αύριο (Σάββατο 14/10), στις 11 πμ., στο Αρχαιολογικό Μουσείο Πειραιά.
«Σκοπός μας είναι να γνωρίσει το κοινό την πολυπλοκότητα των ενεργειών που απαιτούνται για την προστασία και τη διατήρηση του ευρήματος, καθώς και τις πολλές και διαφορετικές παραμέτρους που πρέπει να ληφθούν υπόψη πριν και κατά τη διάρκεια των επεμβάσεων. Στο πλαίσιο αυτό, αφού παρουσιάσουμε το εύρημα, θα μιλήσουμε για τους διαβρωτικούς παράγοντες, τον τρόπο που επιδρούν στην κατάσταση διατήρησης και τις ενέργειες που γίνονται για τη διαχείριση και την επιβράδυνση ή την ανάσχεση της φθοράς», πληροφορεί το ΑΠΕ-ΜΠΕ η Τ. Παναγοπούλου ως προς τα κύρια σημεία της διάλεξής της με τίτλο «Δεσμώτες Φαλήρου. Ο αγώνας για τη διατήρηση», που γίνεται στο πλαίσιο της Ευρωπαϊκής Ημέρας Συντήρησης, η οποία γιορτάζεται την Κυριακή 15 Οκτωβρίου.
Οι προκλήσεις που αντιμετώπισαν οι συντηρητές
Η ίδια αναφέρθηκε και στις προκλήσεις που αντιμετώπισαν οι εξειδικευμένοι συντηρητές της Εφορείας, καθώς το αντικείμενο με το οποίο καταπιάστηκαν δεν ήταν κάτι συνηθισμένο. «Καταρχήν, να πούμε ότι η κατά χώραν διατήρηση υλικού οργανικής προέλευσης αποτελεί πρόκληση για την επιστήμη της συντήρησης.
Όσον αφορά στο οστεολογικό υλικό, μετά την ταφή ξεκινά η αποσύνθεση, έως ότου τα κατάλοιπα έρθουν σε ισορροπία με το περιβάλλον. Μετά την ανασκαφή, το περιβάλλον ταφής διαταράσσεται οπότε η διαδικασία φθοράς ξεκινά εκ νέου. Θεωρώ ότι το συνεχώς μεταβαλλόμενο περιβάλλον είναι το σημαντικότερο πρόβλημά μας και όταν λέμε περιβάλλον εννοούμε τόσο το εξωτερικό περιβάλλον δηλαδή τη σχετική υγρασία, τη θερμοκρασία, την κυκλοφορία του αέρα, τους ρύπους, το φως όσο και το υποκείμενο περιβάλλον, το υπόστρωμα επάνω στο οποίο διατηρείται το εύρημα.
Στη συγκεκριμένη περίπτωση, η στάθμη του ευρήματος και η εγγύτητά του στο θαλάσσιο μέτωπο επιτείνουν το φαινόμενο της φθοράς λόγω της δράσης των αλάτων. Όλες αυτές οι παράμετροι επιδρούν επιβαρυντικά στη διατήρηση του ευρήματος και πρέπει να αντιμετωπίζονται», υπογραμμίζει η Τ. Παναγοπούλου σχετικά με το έργο της συντήρησης του ευαίσθητου αυτού ευρήματος, που λόγω και των ιδιαίτερων συνθηκών της περιοχής (υφάλμυρο περιβάλλον) απασχόλησε πολλές φορές τους ειδικούς του ΥΠΠΟ.
«Στο σύνολο του σκελετικού υλικού των Δεσμωτών εκτελούνται διαρκώς επεμβάσεις πρόληψης και σωστικές επεμβάσεις συντήρησης με σκοπό τη διατήρηση και προστασία του ευρήματος και της ταφονομίας, της διάταξης δηλαδή των σκελετικών καταλοίπων. Διενεργείται καταγραφή της θερμοκρασίας και της σχετικής υγρασίας μέσω ηλεκτρονικού οργάνου καταγραφής και έλεγχος των δεδομένων, ενώ επεμβάσεις διαβροχής γίνονται στις περιόδους ξηρασίας. Λόγω της υποχώρησης του αμμώδους υποστρώματος καθώς στεγνώνει, ιδιαίτερη σημασία δίδεται στις εργασίες συγκράτησης των πρανών του σκάμματος, ενώ μέριμνα λαμβάνεται και για τη συγκράτηση και την υποστήριξη ετοιμόρροπων οστών στις περιπτώσεις που υποχωρεί το αμμώδες υπόστρωμα που τα συγκρατεί. Τέλος, εκτελούνται συνεχώς στερεωτικές επεμβάσεις και επεμβάσεις ενίσχυσης του οπλισμού προστασίας», συμπληρώνει η συνομιλήτρια του ΑΠΕ-ΜΠΕ.
Σήμερα, το εύρημα αναμένει την ανάδειξή του. «Το Πολυάνδριο ‘Δεσμώτες’ στο Δέλτα Φαλήρου ως εύρημα θεωρήθηκε πολύ σημαντικό ώστε το Κεντρικό Αρχαιολογικό Συμβούλιο να γνωμοδοτήσει την κατά χώραν διατήρηση και ανάδειξή του. Στην παρούσα φάση, οι τρεις συστάδες με το σκελετικό υλικό έχουν μετακινηθεί σε παρακείμενη, προσωρινή θέση επάνω σε δίκτυο σωλήνων, έχουν εγκιβωτιστεί σε κατασκευές από ξύλο και σίδηρο και έχουν τοποθετηθεί επάνω σε δάπεδο από σκυρόδεμα εντός προσωρινού κελύφους τύπου ‘τέντας’. Αφού εξυγιανθεί το υπέδαφος και κατασκευαστεί το μόνιμο κέλυφος προστασίας, το σκελετικό υλικό θα μεταφερθεί στην αρχική του θέση», τονίζει η Τ. Παναγοπούλου. Και καταλήγει:
«Στη συντήρηση το κάθε αντικείμενο είναι μοναδικό και χρειάζεται τη δική του φροντίδα. Για να μπορέσουμε να φθάσουμε στο στάδιο των επεμβάσεων θα πρέπει πρώτα να διερευνηθεί η έκταση και το είδος της φθοράς, καθώς και τα αίτια που την προκάλεσαν. Η μελέτη αυτών των παραμέτρων θα καθορίσει το είδος των υλικών και των μεθόδων που θα χρησιμοποιηθούν για την αποκατάσταση. Η αποκατάσταση των αρχαιολογικών ευρημάτων, η επιβράδυνση της φυσικής τους φθοράς και η διατήρησή τους στις επόμενες γενιές είναι η συνεισφορά της Συντήρησης Αρχαιοτήτων και Έργων Τέχνης στη διαφύλαξη της πολιτιστικής μας κληρονομιάς. Δεν υπάρχουν συνταγές ούτε προκαθορισμένες ενέργειες στη συντήρηση αλλά μόνο μια συνεχόμενη προσπάθεια σε έναν αγώνα με αντίπαλο τον χρόνο».
